Әгәр ҙә тотҡондан: “Бәхет нимә ул?” – тип һораһаң, ул мотлаҡ: “Ирек!” – тиәсәк. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бына ошо бәхеттән мәхрүм булғандар ҙа байтаҡ шул. Иң насары – ҡайһы берәүҙәр тимер рәшәткә артына бала саҡтан уҡ килеп эләгә. Быға, әлбиттә, иң беренсе сиратта улар үҙҙәре ғәйепле. Һәм үҙҙәре генә лә түгел. Йыш ҡына енәйәт ҡылған балалар тәрбиәләнгән ғаиләләр камил булмай: улар йә тарҡалған, йә эскелеккә бирелгән, йә хоҡуҡ нормаларын һанға һуҡмай, харам мал табыу ысулы менән донъя көтә. Бала, шулай итеп, тиҫкәре үрнәктә тәрбиәләнә. Дөрөҫөрәге, тәрбиәһеҙгә әүерелә. Ә ундайҙарҙы урам үҙ “тәрбиәһенә” тиҙ тартып ала. Бындай кәкре күренештәр байтаҡ. Бына шуларҙың береһе.
...Урамда – рәхәт, урамда – күңелле! Иршаттың өйгә ҡайтҡыһы килмәй. Сөнки унда атай ҙа, әсәй ҙә юҡ. Өләсәй генә. Иршат бик бәләкәй саҡта уҡ әсәһен әсәлек хоҡуғынан мәхрүм итәләр, атаһы иһә, Иршатты һеңлеһе менән яңғыҙ ҡалдырып, икенсе ҡатынға китә. Әммә тиҙҙән уның үле хәбәре килә. Балалар өләсәй ҡулына ҡала. Шуҡ малайҙы ҡулда тоторға, әлбиттә, ҡарт кешенең көсө етмәй. Тиҙҙән малайға мәктәп тә ҡыҙыҡ булмай башлай, бишенсе класты ла тамамламаҫ борон уҡыуын ташлай. Һәм тулыһынса урам иркенә тороп ҡала. Ә урамдың үҙ ҡанундары. Иршат үҫкән һайын ул ҡылған хилаф ғәмәлдәр ҙә етдиләнә бара. Ул ваҡ-төйәк әйберҙәр сәлдерә башлай, хәмер тәмен тоя. Өләсәһе оялтырға, шелтәләргә маташһа, уны тиҙ туҡтата. Араҡы менән шаярыу йүнлегә илтмәй, әлбиттә. Ул кисте Иршат кухняла бер ир менән сираттағы шешәне бушата. Ике иҫерек араһында ғәҙәттәгесә бәхәс ҡуба. Асыуы килгән малай ултырғыс менән теге ирҙең башына тондора. Тегеһе аңын юғалтҡас, салбар ҡайышы менән быуып үлтерә... Йәш енәйәтсене тиҙ тоталар. Хөкөм итеп, колонияға оҙаталар. Был ваҡытта уға бары тик... 15 йәш була.
Ә хәҙер – икенсе бер бала яҙмышы. Был яҙмыш тотҡон баланың республика баҫмаларының береһенә ебәргән хатында асыҡ сағыла.
“Был хатты яҙғансы, бик күп уйландым. Минең һүҙҙәрем әлегә енәйәт юлына баҫмаған бер генә кешене булһа ла уйландырһа, файҙаһы булыр ине тип өмөтләнәм. Мин урлашып тотолдом һәм хөкөм ителдем. Был аҙымға нимә этәрҙе мине? Буштан килгәнгә ҡыҙығыу, тир түкмәй генә мал табыумы? Төрмә ашын татып ҡараған үҫмерҙәрҙең ҡотҡоһомо? Әле булһа яуап таба алмайым.
Эҫе июль көнө ине. Хөкөм ителеүселәр бөтәһе лә йәмғиәткә файҙалы эшкә йәлеп ителгән. Һөйләшә-һөйләшә һәйбәт кенә эшләйбеҙ. Ул көндө бер дуҫым менән ирек тураһында һүҙ ҡуҙғалды. Иректәге яҡты ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрҙөк. Һәм нисектер шунда уҡ иреккә сығыу теләге тыуҙы. Беҙ, алты малай, төп кәртә арҡыры сығып, Ағиҙелгә табан йүгерҙек. Күккә сигнал ракетаһы атылды, сирена тауышы яңғыраны, тауыш-ҡысҡырыш, ығы-зығы ҡупты. Контролерҙар беҙгә ярҙан: “Туҡтағыҙ, кире боролоғоҙ, һеҙгә бер нәмә лә булмаҫ!” – тип ҡысҡырҙы. Әммә ҡурҡыу хисе беҙгә кире боролорға ирек бирмәне. Мин был ҡасыуҙың файҙаһыҙ икәнен аңланым, әммә һуң ине инде. Үҙем ҡурҡам, үҙем ары йөҙәм. Көс бөтә башланы, өсөбөҙ кире боролдо, беребеҙҙе ярҙың теге яғында тоттолар. Беҙ икәү генә тороп ҡалдыҡ. Урман эсенә йүгерҙек. Беҙҙең өҫтә – ҡыҫҡа балаҡлы салбар һәм футболка ғына. Беҙ ялан аяҡ (һыуға һикергәндә сисендек) йүгерәбеҙ, аяҡтар ҡанға батты, биттәр сыйырылды, әммә ҡурҡыу хисе һаман урман эсенәрәк ҡыуҙы. Хәлһеҙләнеп, аяҡтан йығылдыҡ. Тамаҡ асты, эсәһе килә, ял итәһе, хатта өйгә түгел, колонияға ҡайтаһы килә. Әммә ары барырға кәрәк. Бышылдап ҡына һөйләшә-һөйләшә, көс-хәл менән ҡала ситенә килеп ауҙыҡ. Ҡайҙа етте шунда ҡунып, иртән уянып киттек. Аяҡ-ҡулдар һыҙлай, тәндәр бысранған, ҡасыуыбыҙға ике тәүлек үтте. Һыу эҙләп киттем. Кире килһәм – юлдашым юҡ. Һуңынан белдем: патруль машинаһы килгәнде күреп, ул бынан тайған. Сәфәрҙе бер үҙем дауам иттем. Өфөгә нисек барып еткәнмендер, хәтерләмәйем, бөтәһе лә төштә булған кеүек. Өфөләге танышыма килгәс, мине ҡулға алдылар. 313-сө статья буйынса (“иректән мәхрүм итеү урынынан ҡасыу”) енәйәт эше астылар. Изоляторҙа ғына белдем: ҡасҡан саҡта беребеҙ һыуға батып үлгән. Ҡалғандарыбыҙға яңы срок өҫтәнеләр. Минең баштан үткән мажаралар шулай тамамланды. Ошо асы тәжрибә башҡаларға һабаҡ булһын ине.
Был ҡылығым менән үҙемә генә түгел, яҡын туғандарыма ла ғазаптар килтергәнемде әле генә аңланым. Ғәфү итегеҙ мине!”
Алда бәйән ителгән яҙмыштар араһында ниндәй уртаҡлыҡ бар? Хикмәт шунда: колониянан ҡасҡан саҡта һыуға батып үлгән малай ул – ата-әсә тәрбиәһе тәтемәгән, тора-бара енәйәт юлына баҫҡан Иршат! Уның үлемен ишеткәс, өләсәһе ғәжәпләнмәгән һәм артыҡ ҡайғырмаған, киреһенсә, еңел һулап ҡуйған, тиҙәр...
Уны аңларға була. Ә бына балиғ булмаған балаларҙың колонияға килеп эләгеүҙәрен, ундайҙарҙың кәмемәүен аңлауы ҡыйын. Әлбиттә, бер генә енәйәт тә язаһыҙ ҡалырға тейеш түгел. Әммә енәйәттәр төрлө булған кеүек, язаларҙы ла төрлөсә бирергә мөмкин бит. Ҡайһы бер илдәрҙә, әйтәйек, ваҡ-төйәк урлашыу йәки йәмғиәткә артыҡ зыян килтермәгән башҡа төрлө енәйәт ҡылыусыларҙы иптәштәр судында хөкөм итәләр. Йәғни рәшәткә артына илтеп тыҡмайҙар, тимәк, кеше яҙмышын мәңгелеккә емермәйҙәр. Элек был мәрхәмәтле йола беҙҙә лә бар ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ул “социализм ҡалдығы” булып ҡалды. Юҡҡа. Күпме яҙмыштар яраланмаған булыр ине!
Рәсәй радиоһынан аҙна һайын ”Калина красная” тигән тапшырыу бирәләр. Холоҡ төҙәтеү урындарындағы хөкөм ителеүселәр тормошо бәйән ителә унда. Шул тапшырыуҙарҙың береһендә иректән мәхрүм ителгән бер нисә ҡыҙ баланы һөйләттеләр. Ҡайһы – люстра, ҡайһы башҡа сүп-сар урлап тотолған. Хөкөм иткәндәр! Ә ил байлығын, халыҡ байлығын “прихватизировать” итеп миллиардерға әүерелгәндәр, йәки законды һанға һуҡмаған башҡа ысулдар менән байығандар иректә йәшәй! Улай ғынамы, ҡәҙер-хөрмәттә көн күрә, бейек етәкселек бүкәнен биләй, хатта депутатлыҡ ҡәнәфийенә ҡунаҡлай ундайҙар!
Яңы система һәр төрлө алдаҡсыларға, аферистарға, еңел табыш артынан ҡыуыусыларға юл асып ҡына ҡалманы, балалар һәм үҫмерҙәр енәйәтселегенең күбәйеүенә лә килтерҙе. Төп тәрбиә сығанағы тиерлек булған пионер, комсомол ойошмаларының ҡыйралыуы, коллективизм тигән тойғоноң юҡҡа сығыуы, ҡайһы бер матбуғат һәм киң мәғлүмәт сараларының әхлаҡһыҙлыҡ, ҡанһыҙлыҡ, кешелекһеҙлек һәм башҡа шундай кире сифаттарҙы пропагандалауға күсеүе енәйәтселектең кәмеүенә ярҙам итмәй, әлбиттә. Борон-борондан кешене тәртип ҡалыптарында тотҡан динде тергеҙҙек. Әммә мәсеткә үә сиркәүгә лә күбеһенсә өлкән йәштәгеләр генә йөрөй шул.
Эйе, әлегә беҙ күбеһенсә енәйәтселектең сәбәптәре менән түгел, һөҙөмтәләре менән көрәшәбеҙ. Дөрөҫ, кешеләрҙе төрлө енәйәттәргә этәргән казиноларҙы бөтөрҙөк, радио, телевидение, матбуғат аша алкоголле эсемлектәрҙе маҡтаған өгөтнамәләрҙе тыйҙыҡ. Әммә төшөм артынан ҡыуыусылар ҙа тик ятмай: йәшерен казинолар әле булһа йәшәп килә, магазиндарҙа алкоголле эсемлектәрҙең ҡыҙыҡтыра торған яңы төрҙәре пәйҙә була бара. Бигерәк тә шуларҙың коктейль тигәне өлкәндәрҙе лә, йәш үҫмерҙәрҙе лә үҙенә “ғашиҡ итеп” өлгөрҙө. Ул – һыра ла, хәмер ҙә түгел. Әммә ҡеүәте бар, тағы ла ҡеүәтлерәк эсемлектәрҙе татып ҡарарға ҡоторта торған көсө бар. Был нәмә бигерәк тә балалар өсөн ҡурҡыныс. Республикабыҙ ҡоролтайы был эсемлекте сауҙанан алыу тураһында закон сығармаҡсы. Афарин! Бик хуп булыр ине!.. Енәйәтселекте “орлоҡта” сағында уҡ юҡ итеүгә бер аҙым булыр ине был. Һуңғы йылдарҙа республикабыҙҙың төрлө төбәктәрендә мәҙәни-тәрбиәүи сараларҙың йышыраҡ ойошторолоуы, спортҡа иғтибар артыуы ла күркәм күренеш.
Эйе, йәмғиәтебеҙҙең рухи, әхлаҡи сәләмәтлеге һәр кешенең – үҙ-үҙенә, бигерәк тә дәүләт органдарының үҙ бурыстарына яуаплы ҡарауынан тора.
Ғәҙел ХӨКӨМДАРОВ.