Фәрзәнә АҠБУЛАТОВА ҺАУМЫ, ЙӘЙЕН! Хикәйә Беренсе өлөш

Fәзиз ҡарт ейәне Кәрим менән иртән иртүк Бөрмәсә йылғаһына йыйынды. Район үҙәгендә хакимиәт башлығы урынбаҫары булып эшләгән Зөлфирә ҡыҙының улы Кәрим каникулын һәр саҡ Аҡсәйеттә ҡартатаһы янында үткәрергә тырыша. Ҡырға сығайыҡ, тип кенә тора бит ҡолонсағы. Ҡарт баланың тәбиғәтте яратыуын үҙенә оҡшата, үҙе белгәнен һөйләр, өйрәтер кешеһе булыуына ҡыуанып бөтә алмай. Тыуған ауылда нигеҙ һаҡлар улы булмауы үкендерә, тик ни эшләйһең… Ҡыҙҙарға атай ул. Биш ҡыҙы булды. Бәлки ейәне бында ҡайтып уның эшен дауам итер. Ҡартатай – һунарсы, балыҡсы, көтөүсе, тракторсы… Ауыл кешеһе өсөн нимә кәрәк, бөтәһен дә булдыра.

Бөгөн улар балыҡ шөшләмәксе. Йылға балығы бабай өсөн иң тәмле ризыҡ һаналһа ла, әбейенең әллә ни иҫе китеп бармай. Ейәне менән икәүһенә күп кәрәкмәй. Эйе, йәнә лә берәй йәйен һалдаулар. Ҡарап ҡуйған йәйене лә бар – Зөлфирә ҡыҙы менән кейәүенә һәйбәт күстәнәс булыр.

Fәҙәттәгесә, һарҡыу урындан һыуға төшөп киттеләр.

– Бына бындағыһы өс кило. Анауындағы биш була. Биш… Биш… Һиңә ауырыраҡ булмаҫмы? Әсәйең балыҡ ярата... – ҡарттың һынамыш ҡарашы улына төбәлде. Тегенең янып торған күҙҙәренә бер килке ҡарап торғас, һеһелдәп көлөп тә ҡуйҙы. – Буйтым… Йә, шул биш килола туҡталырбыҙ.

– Ҡартатай, һин ҡайҙан беләһең? Анау өңшәгәйгән ерҙә ятҡаны дүрт кило тарта, тигәйнең.– Кәрим, яуап көтөп тормай, үҙе күрһәткән яҡҡа ынтылды. – Ҡана, тағы ҡарап киләйем әле.

Беҙ аҙ текләп торғас, һөрән һалды.

– Юҡ бында!

«Һм-м…» Ҡарттың шелтәләүе шулай, бына ул ашыҡмай ғына Кәрим янына барып етте.

– Ныҡлап ҡара. Анау тамырҙы күрәһеңме!

– Ҡайһы тамырҙы? Күп бит.

Ҡарт тағы яйлап аңлатты.

– Ҡыҫҡа ғына, ағарыбыраҡ тора. Йәнәшәһенә күҙ һал, шундай уҡ, мыйыҡ бит ул. Иңкәйеберәк ҡара, күрмәһәң.

 Шунда ғына малай, аптырап, ҡартатаһына боролдо:

 – Эйе шу-у-ул… Ә нишләп минең күҙ үткер түгел?

– Оҫтарырһың. Ҡартатайың бит ошо ерҙә тыуған.

Теге юлы ла улар йәйен һалдауланылар. Ҡартатаһы һыу төбөнә күҙ һалыу менән: «дүрт кило», тигәйне. Бигүк ышанманы Кәрим. Алып ҡайтҡас, йәйенде бизмәнгә һалып үлсәне, шунан ҡартатаһының теүәл сама белеүенә шаҡ ҡатты.

 Бер аҙ барғас, Fәзиз бабай, туҡтарға ҡушып, ишараланы.

– Бурыстар йөҙә. Күрәһеңме?

 Кәрим, әҙерәк текләп торғас, ҡысҡырып ебәрҙе.

– Күрҙем, ҡартатай! Бер көтөү. Ҡом ашайҙар, ивет! Төрткөсләйҙәр.

– Ҡом емләгәндә, эстәренә әйләнәләр. Ә былай анһат күрермен тимә.

– Әйләнәләр? Ә-ә-ә, эстәре аҡ бит, шуға күренәләр инде.

Ҡартатай күҙ асып йомғансы бер нисә балыҡ сәнсеп алды. Шунан яр башында усаҡ яҡтылар. Fәзиз ҡарт ейәненә ҡарап, хәйләкәр йылмайҙы.

– Йә, шунан, улым! Бот буйынан һыу кисеү нисек?

– Бо-от! Минең билдән булды ла инде, ҡартатай.

– Оҫталар янында мах бирмәгән булып, «һыу боттан ғына» тиер кәрәк, ә йылғаның нимә икәнен белмәгәндәр янында, «үңәстән һыу кисеп йөрөлдө», тип шыттыра алаһың.

– Эъе, һиңә… Шулай булмаһа нисек тә. Бир, үҙем шөшләйем, ҡартатай!

– Анау иңкеү урында һәйбәт ике таш бар, алып кил әле.

– Ниндәй таш нимәгә кәрәк, ҡартатай бөтәһен дә белә.

– Бәй белмәҫкә! Мин бит үҙемдең өйөмдә.

Ҡыҙыҡ һөйләй ҙә ҡуя Кәримдең ҡартатаһы. Шуға ла уны ҡай берәүҙәр аңламай. Әле әйткәнен дә ятыраҡ берәй кеше ишетһә, аҡылдан яҙған ҡарт, тип тә уйлауы бар. Аҡылдан яҙмаған, әлбиттә, ләкин ҡартатаһы үҙе шәрехләмәйенсә барыбер башҡа барып етмәй.

– Ә ауылдағы өйөңсө, ҡартатай!

– Уныһы – бәләкәй өй. Өлкән өйөбөҙ ошо үҙебеҙҙең тәбиғәт булыр: эскән һыуыбыҙ, ҡыр-туғай, урман-тау – бөтәһе лә. Уларһыҙ беҙ кем! Бер кем дә түгел!

– Башҡорттоң өйө ҙур!

– Әйтмә лә. Бәләкәй өйҙө ҡутарһаң, яңыһын бурауы ауыр түгел һау кешегә. Ә бына өлкәнен!.. – ҡарт баш сайҡаны. – Уны тартып алыр, туҙғытыр, бүлгесләр өсөн нимә генә ҡыланмағандар. Эй-й, ҡуйһаңсы, булған… булды бит замандар! Батша тәхетенә менеп ултырған һәр береһе ҡыҙышҡан башҡорт еренә. Эъе… Бирешмәгән бабаларыбыҙ. Бынан һуң да бирешмәбеҙ. Иңкәймәбеҙ.

Fәзиз бабай тынып ҡалды. Ҡарашы ағаслыҡҡа төбәлде.

– Ҡартатай, унда нимә ҡарайһың?

– Шәйт, берәре йөрөй был тирәлә.

Һаҡ ҡолаҡ уның ҡартатаһы. Һыу донъяһын үтәнән-үтә күргәне генә етмәй, һәр шыштырлағандың дә мәғәнәһен аңлай.

– Кем унда бөксәңләй?

Малай ҙа ағаслыҡ яғына башын борҙо. Ҡыҫҡа еңле аҡ күлдәктә бер ят әҙәм килеп сыҡты. Бөксәңләмәйсе, аҡһай ғына.

– Күҙемә күренәме, тип торам, – тине ҡартатаһы һүрән тауыш менән.

Таныштармы икән ни? Кәрим, үңәсен һуҙып, аҡ күлдәкле ҡартҡа тексәйҙе. Кейеме бөхтә. Ас яңаҡлы, кәкере танаулы, күҙҙәре төптә, берәй ерен ауырттырҙымы икән, ҡашы ныҡ төйөлгән.

– Шәпме, Марс! Нишләп йөрөп ятыш был яҡта? – тип тағы һүҙ ҡатты ҡартатаһы. – Нимә, сырамыта алмайһыңмы?

 Марс тигәне башын ҡырынайтты. Бында танышын тап итермен тип уйламағандыр, көсөргәнештән күҙҙәре ҡыҫылды.

– Ә Fәзиз! Иҫәнме… Ней, күҙ алды сыбарланып тик тора. Анау ер тайғаҡ икән. Ултыра төштөм, ҡоймосҡа зыян килмәһә ярар ине.

– Онотҡасһың, ер ҡолатып булһа ла үҙен ҡосаҡлата.

– Бала саҡта күп йөрөлдө инде.

– Бала саҡ… Аҡсәйеттә ҡан замандан булғаның юҡ.

Марс ҡарт һүҙҙе икенсегә борҙо.

– Ямғыр ныҡ яуып үткән, баҫырлыҡ та итмәгән. Малайҙар ҡайтты ла тәбиғәткә сығайыҡ, тигәстәре, алып киткәйнем. Был тирәнән машиналары үтерлек түгел. Йәтешерәк урын ҡараштырмаҡсы инем дә, бына бит…

– Әбейең үлеп ҡалған, тип ишеттем. Уртаҡлашам ҡайғыңды.

Марс ҡарт төкөрөгөн йотто.

– Ярай, ни хәл итәһең. Әжәлең етһә, һорап тормай… Инде ҡырҡы ла үтеп китте… Иҫән сағында, әле үҙ аяғында йөрөгөндә, ошо яҡты күреп киләйек, тигәс, әпкиленгәйне, – Марс ҡарт тирә-йүнде байҡаштырҙы. – Ер ҡоп-ҡоро ине әле. Ҡай арала был тирәне ҡыуаҡ баҫып киткәндер. Беҙ барған һуҡмаҡ беленмәй ҙә хатта. Шулай булғас, нишләп баш әйләнмәһен. Һеҙгә килеп төртөлдөм. Шыма ғына өлкән ташы ла бар ине.

– Ә-ә-ә, – тип һүҙгә ҡушылды Кәрим. – Аңланым! Кәзә ташлығына барғайнығыҙмы?

– Этем белһен. Ташлы ғына урыны бар ине.

– Һинең дуҫың ял итеп ятҡан урын бит, ҡартатай!

Марс ҡарт, яңылыш ишетмәйемме, тигәндәй, теге икәүгә алмаш-тилмәш ҡарап алды:

– Дуҫың? – тип һораны. – Был эт бармаҫ ерҙә берәйһе бармы әллә тағы?

Асыҡ күңелле ҡартатаһының ҡунаҡҡа битарафлығы аптыратты Кәримде.

– Ҡартатай…– тип һуҙҙы ул. Был ҡартҡа унан башҡа кем ярҙам итһен, ти?

– Бар минең дуҫ, бар, – тине Fәзиз ҡарт ҡоро ғына, – Малай белә. Барыбер уға ла һуғылырмын. Нишләп минең хәлемде белмәй был, тиҙер... Ҡана һуң, апарышайым. – Ул инде ейәненә ҡайырылды. – Беҙ кире әйләнеүгә балығың шөшләнгән булһын, ҡунаҡҡа ла ауыҙ иттерергә кәрәк. Тик абай бул, улым, йәме.

Ике ҡарт яйлап ҡына ҡыуаҡтарҙы йыра-йыра ары атланы. Аҡсәйеттә тыуып, бала саҡта бергә уйнап үҫһәләр ҙә, был икәүҙең һөйләшер уртаҡ һүҙҙәре юҡ. Марс мәктәптә үк «актиф камсамул» булды. Йәштәр өсөн бөтөн мөһим ҡарарҙы еткереүҙе, үтәүҙе өлкән иптәштәр уға ышанып тапшырҙы. Әүҙем егет ҡушылғанды теүәл атҡарып барҙы, мәктәпте бөтөү менән колхоз үҙәгенә саҡырҙылар. Унда ла комсомолды, йәш коммунистарҙы ойоштороусы булды...

Дауамы бар.

------------------------

Дуҫтар! Көн һайын әҫәр уҡырға теләһәгеҙ, беҙҙең төркөмгә ҡушылығыҙ: "Һәнәк" журналы, журнал "Вилы"