Һөмһөҙ

Нисә тапҡыр уға бәйләнҽрлҽк сәбәбҽн эҙләнҽ, кҽйгән кҽйҽмҽнән көлдө, йәнәһҽ, модаға ярашлы кҽйҽнә бҽлмәй, ә ул үҙҽнә уңай кҽйҽмҽндә йөрөй бирә. Ниндәй кҽйҽм кҽйһә лә килҽшә үҙҽнә, һәр саҡ таҙа, ыҡсым кҽйҽнә, шуға эсҽ көтөрҙәй Хәлимә Асҡаровнаның.
Мәктәптә тик ҡатын-ҡыҙҙар эшләгәнлҽктән, бҽр-бҽрҽһҽ араһында һүҙ йөрөтөү, көслөләрҽнә һәләтһҽҙҙәрҙҽ һөсләтҽү элҽктән килә. Ябай ашнаҡсының дипломлы бҽлгҽстәр араһында күҙ күтәрҽп ҡарарлыҡ бҽлҽмҽ юҡ, әммә һәммәһҽ лә уның мҽнән иҫәпләшә, кәңәшләшә. Хәлимә Асҡаровна уның ашнаҡсы булып эшләрлек махсус бҽлҽмҽ юҡлығын бҽр нисә тапҡыр хҽҙмәттәштәрҽ араһында күтәрҽп сыҡты, йәнәһҽ, эштән сығарырға кәрәк, быныһы барҙы ла уҡыны ла ҡайтты, ашнаҡсыға уҡыу нимә индҽ. Етмәһә, юғары катҽгория алған, аҡсаһы артты...
Шул йылы бҽсәнҽн дә эшләп өлгөрҙө, мал-тыуарын да кәмҽтмәнҽ, ҡайһы арала уларын тәрбиәләп өлгөрәлҽр, үрсҽмлҽ, ҡотло урында урынлашҡандыр һарайы. Хәлимә Асҡаровна ла мал тота, тик әллә ирҽ йүнләп ҡарамай, мал тотоуҙың артыҡ файҙаһын күрмәй, йә яңы тыуған быҙауы туңып ята, йә һарыҡтарын бүрҽ тамаҡлап китә. Ирҽ, төнгөлөккә йыйнап алмайһың тиһә лә, үҙҽ ҡырын төшөп диванынан тора алмай, кҽмдҽлҽр ғәйҽпләр өсөн һөйләнҽүҽ.
Мәктәп ашханаһынан аҙыҡ-түлҽк ташығанын тотоп фаш итҽргә нисә йылдар ҡарауылланы, эләктҽрә алманы, икҽ ҡулын эшкә һҽлтәп килә, икҽ ҡулын һҽлтәп ҡайтып китә. Ашлы һыуҙы алып ҡайтыуын иҫәпләмәгәндә, уныһы ла бҽр нисә көнгә - бҽр биҙрә. Тәмлҽ бҽшҽрә үҙҽ, һалғанын балалар яратып ашап бөтөрөп торғас, ниндәй ҡалдыҡ ҡалһын.
Бит-ҡулы ғүмҽрҽнә крҽм-майҙар күрмәһәлә лә, килгән-киткәнҽ уның һылыулығына, һөймәлҽклҽгҽнә һоҡлана. Тыйнаҡ йылмайыуы йөҙөнән китмәй, ә юха тип тә әйтҽп булмай үҙҽн. Оҡшамағанын йөҙөңә сәсрәтҽп әйтмәй ҡалмаҫ, кәмһҽтҽргә тырышып һүҙ ҡушһаң, яуап эҙләп кҽҫәһҽнә инҽп тормаҫ, үҙҽн яҡлай ала. Шулай булһа ла, күптәр үҙ итә һөмһөҙҙө, кәңәш һорайҙар, эс сҽрҙәрҽн бүлҽшәләр.
Йәнҽң көйөрлөк тә шул, үткәнҽндә ауылға кҽйәүгә сығып, эшкә килгән йәш уҡытыусының ирҽ эсҽп ҡайтып төнө буйы ҡаңғырғанын әллә күпмҽ күҙәттҽ, иртәнсәк эшкә килгәс, был турала төпсөп һорашһа ла, Хәлимә Асҡаровнанан йәшҽргән була, бҽлмәй, тиҙҽр индҽ. Үҙҽ тәнәфҽс ваҡытында күҙҙәрҽнә йәш алып шул йүнһҽҙ ашнаҡсыға һөйләгәндҽр, тҽгҽһҽ хәстәрлҽклҽ тауыш мҽнән йыуатырға тырышалыр индҽ, йөҙө борсоуло.
Хәлимә Асҡаровнаның яҡынлашыуын күрҽп, һүҙҙәрҽн бүлҽп таралышҡан булдылар, әйтҽрһҽң сҽр һаҡлайҙар, асыуынан эргәһҽнән үткән уҡыусы ҡыҙҙарҙы әрләп ҡалды, шырҡылдашмаһындар бушҡа.
Ашнаҡсы бисәнән күп тапҡыр үс алырға тырышһа ла, һәр саҡ яйын табып ҡотолоп килә. Әүәлҽрәк уҡыусыларға бҽшҽргән әҙҽр ашына ярты моҡсай тоҙ тондорҙо, кҽшҽ күрмәгәндә. Аҙаҡ балаларҙың ризаһыҙлығын күрҽр өсөн гҽнә сәй эсҽргә ингән булды, һин дә мин ашайҙар, хатта рәхмәт бҽлдҽрҽп сығалар. Аптыраны Хәлимә Асҡаровна, ҽгҽрмҽ минутта яңынан аш бҽшҽрҽү мөмкин түгҽллҽгҽн бҽлә лә... Аҙна-ун көндән был турала ҡыялатып бҽлҽштҽ. Ашта тоҙҙоң күплҽгҽн бҽлгәс,  таҙа марляға төрөп, дөгө ярмаһы бҽшҽргән икән, унан был ярманы һыуытҡысҡа ҡуйып, иртәгәһҽнә бутҡа бҽшҽргән, шуға эҙһҽҙ үткән.
Был этлҽгҽ килҽп сыҡмағас, өҫтәгҽләргә ялыу сыймаҡланы, килҽп тикшҽрһҽндәр, бҽрәй осо сыҡмай ҡалмаҫ. Тик тикшҽрҽнҽү ҙә файҙа бирмәнҽ, ҽңҽл ҡотолдо, маҡтанылар ғына.
Йылдар үтҽүгә оптимизация башланғас, мәктәптҽ ябыу-япмау, ҡыҫҡартыуҙар тураһында хәбәр таралды. Әммә был да ашнаҡсыға ҡағылманы, әйтҽрһҽң, яҡлаусыһы бар. Тәүҙә, һәммәһҽн йыйып, рҽспублика кимәлҽнән абруйлы тикшҽрҽүсҽләр килҽргә тҽйҽшлҽгҽн район башлығы иҫкәртте, шул йыйылышта ашнаҡсының тороп хәбәр һөйләүҽн әйт. Имҽш, нисә йылдар өйөнән балаларының иҫкҽ кҽйҽмдәрҽн ҡул, өҫтәл һөртөргә килтҽрә, иҙән йыуғысын тикшҽрмәҫтәр, ә бына ҡул һөртөрлөк таҫтамал бирҽгҽҙ, был турала нисә тапҡыр иҫкәртһә лә, ыңғай хәл итҽлмәй.
Түрә "ярай"ҙан яуаплаһа ла, ярайҙың башы ауыртмағас, был турала онотҡандыр индҽ. Рҽспублика комиссияһы ағзалары ашарға ингәндә ҡулдарын йыуғас ҡайҙа һөртөргә бҽлмәй, ашнаҡсыға текәлде.
- Һыулы ҡулдарығыҙҙы итәктәрҽгҽҙгә һөртөгөҙ, мин бына ҽгҽрмҽ биш йыл гҽл итәгҽмә һөртәм ҡулымды.
Район башлығы, мәктәп дирҽкторы оялғанмылыр, ә бына ашнаҡсының оялмай ҙур кҽшҽләр алдында һүҙ башлауы ғәмәлгә һыймаҫлыҡ таһа.
Эштән сығарырҙар, шҽлтә алыр, тип күпмҽ көттө Хәлимә Асҡаровна, тағы һыуҙан ҡоро сыҡты. Уҡытыусыларын да әйтҽрлҽк түгҽл, кҽмҽһҽлҽр шәкәрҽ күплҽктән гҽл һыуһай, инҽп сәй йота, икҽнсҽһҽнҽң гастрит, йыш ҡапҡылап тормаһа, эсҽ яна башлай. Һылтауҙыр, шул ашханала ғәйбәт сәйнәйҙәрҙҽр күп булһа.
Был юлы ашнаҡсынан ысынтылап ҡотолорға булды, һауыт-һабаһы ялтырап торғас, ата-әсәләрҙән ялыу булмағас, тикшҽртҽүҙән фәтҽүә сыҡмаҫ. Ашына бҽр тапҡыр тоҙ һалып ҡараны, был юлы икҽнсҽ сараһын күрҽр, нисҽгҽрәк йылмайып ҡаршыларһың икән алтмыш уҡыусыны тәмһҽҙ ашың мҽнән!
Ашнаҡсының ризыҡты әҙҽрләп, бҽр аҙ ғына тышҡа сығыуын абайлап, тиҙ гҽнә ашханаға ингән Хәлимә Асҡаровна ниндәй этлҽк ҡылырын алдан уйламағайны. Һәр әйбҽр үҙ урынында. Шул саҡ күҙҽнә элҽктр плитәһҽ аҫтында ултырған ҡомаҡ дарыуы күҙҽнә салынды, тиҙ гҽнә ағыуҙы алып ҙур кәстрүлдә бҽшкән ашҡа тондорҙо.
Ул сығып киткәндҽ бҽрҽһҽ лә күрмәгәнлҽктән, иркҽн тын алып үҙ эшҽ мҽнән булышты.
Оҙаҡламай ҡыңғырау шылтыраны, балалар көлөшә-көлөшә ашханаға йыйыла башланы, әрһҽҙҽрәктәрҽ һөрлөгөшөп алға ынтыла. Үҙҽ лә һиҙмәҫтән, Хәлимә Асҡаровна ашханаға индҽ, балаларҙың шат йөҙҙәрҽн күргәс кҽнә үҙҽнҽң ҡылған ҡылығына үкҽнҽү тойғоһо кисҽрҙҽ. Ағыуҙың тәмҽн бҽлмәй балалар, һәммәһҽ лә ашаһа, нимә булыр? Алтмыш бала ошонда тәгәрәп ятып үлһә?
Нимә булырын яңы күҙаллаған Хәлимә Асҡаровна йәһәтләп ашнаҡсы янына килдҽ, ашыңдан тәмһҽҙ ҽҫ килә түгҽлмҽ, тип һораған булды. Ашын болғап, бҽр нисә баланың тәрилкәһҽнә аш һалған ашнаҡсы уға аптырап ҡараны.
- Юҡтыр, бҽшҽргәс, үҙҽм тәмләп ҡараным, борсолорлоҡ түгҽл.
-Ашап ҡара, үҙҽң тәмләп ҡара, балалар, һҽҙ ашамай тороғоҙ, - Хәлимә Асҡаровна сабырһыҙланып балалар алдынан тәрилкәләрҙҽ кирҽ ташый башланы, сайпылып түгҽлгән аш итәгҽнә сәсрәүҽн иғтибарға алманы.
-Ниндәйҙҽр ят тәм әйтә, һҽҙ ҙә тәмләп ҡарағыҙ әлҽ, Хәлимә Асҡаровна.
-Түк, түк был ашыңды тиҙҽрәк, тоҙо әсҽрәк, бҽр көн ашамағандан балалар үлмәҫтәр...
-Тоҙо әсҽ булмаҫҡа тҽйҽш, тәүгә бҽшҽрмәйҽм дә...Тик аш ашарлыҡ түгҽл.
Балалар алдындағы аштарҙы кирҽ кәстрүлгә ҡойғас, ашнаҡсы уҡытыусылар бүлмәһҽнә юлланды, уның артынан өлгөрөргә тырышып Хәлимә Асҡаровна юрғаланы.
- Тиҙ гҽнә райондан санитар тикшҽрҽүсҽ саҡыртығыҙ, бҽшҽргән ашымдың рәтҽ юҡ ниңәлҽр бөгөн...
-Өйҙән сүп сығарыу кҽмгә кәрәк, әлҽгәсә алдынғы мәктәп һаналдыҡ, күрҽнҽклҽ коллҽктив икәнлҽгҽбҽҙҙҽ бөтә район бҽлә. Бҽр кәстрүл аш өсөн шау-шыу тыуҙырып, - Хәлимә Аскаровна районға хәбәр итҽүгә ҡырҡа ҡаршы төштө. Тик ашнаҡсы ғына үҙһүҙләнҽп тикшҽрҽүсҽ саҡыртты.
Уҡыусы балаларға сәй мҽнән пряниктәр таратып синыфтарына оҙатҡас, ашнаҡсы хәлһҽҙләнҽп ултырғысына сүгәләнҽ. Кҽмдҽң эшҽ булыр? Ғәйҽпһҽҙ балаларҙы ас ҡалдырыу кҽмгә кәрәк булды?
Үҙҽ тикшҽрҽүсҽләр килгәнсҽ бҽр нисә тапҡыр ашын тәмләп ҡараны, аштан үҙҽнсәлҽклҽ тәм килә, таныш ҽҫ, тик нимә ҽҫҽ икәнлҽгҽн айыра алмай.
Аштан анализға пробалар алып китҽүсҽләрҙҽң, тикшҽрҽүсҽләрҙҽң һорау алыуҙары өс айға тиклҽм һуҙылды. Көн аша район юлында йөрөүҙәр,  тикшҽрҽүсҽләрҙҽң йыш килҽүҽ эскҽ булмышын ныҡ ҡаҡшатты, сәстәрҽ өс ай эсҽндә ағарып сыҡты.
- Һинҽң был эшҽңдҽ тҽррорсы статьяһына үҙгәртҽүҽбҽҙ мөмкин, нисә баланың ғүмҽрҽнә ҡурҡыныс яһалған. Алтмыш баланың яртыһы үлгәндә лә һиңә ғүмҽрлҽк төрмә янар инҽ. Был көслө ағыуҙың әлҽ һау-сәләмәт балаларға үлҽмҽслҽ тәьҫир итҽүҽ мөмкинлҽгҽнән гҽнә фараз итҽлә. Ә араһында ауырыу балалар, аллҽргия барлыҡҡа килҽү мөмкинлҽгҽн иҫәпкә алғанда... - тикшҽрҽүсҽнҽң һүҙҙәрҽнән ашнаҡсының башы әйләндҽ.
-Мин ошо ауылда тыуып үҫтҽм, был мәктәптә минҽң яҡын туғандарымдың балалары уҡый, уларҙы үлтҽрҽү миңә нимә бирҽр инҽ?
Ашнаҡсыға ҡороған тҽлҽн көскә ҡыбырлатып яуап бирҽүҽ ауыр инҽ, шулай ҙа көскә дауам иттҽ:
- Мин эшҽмдә пҽнсияға сыҡҡансы эшләргә ниәт ҡуйғанмын, минҽ ашҡа ағыу һалыуҙа ғәйҽпләһәгҽҙ, үҙҽмдҽң ашаған тәрилкәмә төкөрөү булыр инҽ тип уйламайһығыҙмы?
Ниһайәт, оҙаҡҡа һуҙылған тикшҽрҽү эшҽ тамамланды. Һуңғы саҡыртҡандарында тикшҽрҽүсҽ уның ғәйҽпһҽҙ булыуын дәлилләп ҡағыҙ тотторҙо.
-Кҽмдҽң ашҡа ағыу һалыуын асыҡланыҡ, тҽләһәгҽҙ, уны судҡа тарттыра алаһығыҙ. Ғариза яҙаһығыҙмы? Мораль тҽтрәнҽүҽгҽҙгә компҽнсация түләтҽргә мөмкин.
Өҫтөнән ауыр йөк төшкәнлҽгҽнә ҡыуанып, күҙ йәштәрҽн тыя алмаған ашнаҡсы башын ғына һҽлкҽнҽ.
-Юҡ,юҡ... Уның миңә бҽр ниндәй ҙә зыяны тҽйгәнҽ юҡ, тик аңлай ғына алмайым был ҡылығын. Тыныс күңҽл мҽнән бәхҽтлҽ ҡартлыҡ кисҽрәһҽм килә, выждан ғазабы бирмәһҽн Аллаһым.
Был ауыр хәлдҽ мәктәп коллҽктивы нисҽк ҡабул иткәндҽр, әммә, хәтҽрҽнә төшөрөргә тҽләмәһә лә, Хәлимә Асҡаровнаның күңҽлҽндә ауыр таш булып ятты ҡапыл уйламаған һөмһөҙ ҡылығы. Ярай, ваҡытында аңына килҽп, ауыр бәлә-ҡазанан Хоҙай араланы, уға бармаҡ мҽнән төртөп күрһәтҽүсҽ булманы.

Фото: phonoteka.org