Мар.СӘЛИМ Минең йылмайыуҙарым

Алтмыш йәшемде Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап« нәшриәтендә урыҫ телендә сыҡҡан «Белым по чёрному» исемле бер томлыҡ менән ҡаршыла­ным. Ике мең дана тиражлы иң ҡалын был китабыма инеш һүҙҙе совет һәм Рәсәй әҙәбиәте классигы Сергей Михалков яҙҙы. Унда шундай һүҙҙәр бар: «Марсель Сә­лимовтың күңел түрендәге ижади маҡсаты – уҡыусыны таң ҡалды­рыу, уға тормо­шо­боҙҙағы күп күренеш­тәргә яңыса ҡарауҙа булышыу. Уның әҫәрҙәре уҡыусыны фе­кер­ләргә өйрәтә, тимәк, тағы ла аҡыл­лы­раҡ булырға, изгелеккә, яҡты­лыҡҡа, намыҫ­лылыҡҡа һәм ғәҙеллеккә саҡыра».

Ултырып түгел, сабып ҡына

Һай, был ваҡыт тигәнең! Бигерәк тиҙ йүгерә. «Һәнәк»тә ярты ғүмерем үтеп тә киткән.
Ә бит, төптән уйлаһаң, ярты ғына түгел, бөтә ғүмерем «Һәнәк» менән бергә үтте. 7 йәштән, йәғни журналдың һуғыш­тан һуң сыға башлаған тәүге һанынан алып, уны уҡып үҫтем. 14 йәштә «Һә­нәк»тә беренсе фельетоным баҫылды, ә 24 йәштә, университетты тамамлап, әр­мелә хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, редак­цияға эшкә урынлаштым. Һәм шунда ғына эшләнем. Аҡ йортҡа ла, һоро йорттарға ла күсеп ки­тергә теләмәнем. Мине ҙур урынға дим­ләгән ҙур ағайы­быҙ ахырҙа ҡул һелтәне: «Ярай, улайһа, ултыр шунда «Һәнәг»еңә ҡаҙалып!» – тине, асыуланып. Һәм мин, бығаса тарихта булмағанса, утыҙ йыл буйына «Һәнәк»тең баш мөхәррире булып... юҡ, ултырманым, сабып йөрөнөм. Бөтә Башҡортостан буйлап. Респуб­ликабыҙҙа мин булмаған ауылдар ғына түгел, фермалар ҙа ҡалманы, буғай. Үгеҙ йылында тыуған кеше булараҡ, үгеҙ кеүек, егелеп тарттым сатира-юмор йөгөн.
Тарта торғас, ҡартайып киткәнмен. Ә ҡарт үгеҙҙе ни эшләтәләр инде? Әлбит­тә, иткә оҙаталар. Шөкөр, мине улай итмә­неләр, ҡәҙерләп, хаҡлы, дөрөҫөрәге, түбән хаҡлы ялға оҙаттылар. Беҙҙә бит шулай: юғары урында ултырғандарҙы юғары хаҡлы ялға ебәрәләр, ә түбәндә тир түккән кешеләрҙе – һеҙҙең, беҙҙең ишеләрҙе – түбән хаҡлы ялға сығаралар. Ниһайәт, 62-се йәшемдә мин «Һәнәк» һабын һәләтле йәштәр ҡулына, атап әйт­кәндә, күҙ алдым­да үҫкән, үҙемдең ярат­ҡан шағир ҡустыма – Салауат Әбүзә­ровҡа тапшырҙым.
Киткәндәр хаҡында яҡшы кешеләрҙең насар һүҙ әйтмәүен белеп, үҙ сиратымда, мин дә «Һәнәк» уҡыусы һәм уҡы­маусы дуҫтарыбыҙға, яуаплы урындарҙа ултыр­ған яуапһыҙ булмаған иптәштәргә, дәрә­жә­ле һәм дәрәжәһеҙ әфәнделәргә рәх­­мәт­тәремде йәлләмә­нем. Үҙем иһә түрәләрҙән әллә ни ҙур рәхмәт ишетмә­һәм дә, ябай кешеләрҙән бик күп яҡшы һүҙҙәр ишеттем. Был йәһәттән күпте күр­гән, күпте кисергән бер арҙаҡлы аға­йыбыҙ хатта былай тип әйтте: «Һине халыҡ ни саҡлы яратһа, чиновниктар шул саҡлы күрә алмай».
Ундай түрәләр менән хушлаштым ахырҙа. Әммә уҡыусыларым менән хушлашманым. Сөнки, пенсияға сыҡтым тип, сатирик геройҙарға тынғылыҡ бирергә иҫәп тотманым. Ә был иҫәпте хисапҡа килтерер өсөн үҙебеҙҙең үткер йәпле «Һә­нәк»тән дә ҡулай ҡорал бармы һуң?! Бына шулай уйлап, хушлашыр урында хушлашмау һүҙен әйтергә тура килде.
Ауыл хужалығы ҡоралы булараҡ, ябай һәнәктең ике төп эше бар: малға аҙыҡ таратыу һәм аҙбарҙы тиреҫтән таҙартыу. Шуның һымаҡ, беҙҙең «Һәнәк»тең дә маҡсаты икәү: кешеләргә рухи аҙыҡ биреү һәм йәмғиәтте сүп-сарҙан таҙар­тыу. Был бурыстарҙы журналыбыҙ уңыш­лы үтәне, республикабыҙҙа ғына түгел, илебеҙҙең күп тарафтарында яратып уҡынылар уны. Һикһәненсе йылдар аҙағында тиражы 67 мең данаға барып етте. Һәм башҡорт телендә сыҡҡан иң ҙур табышлы баҫмаға әүерелде.
Сатирик журналистиканы үҫтереүҙәге хеҙмәттәре өсөн редакция коллективы ике тапҡыр республика Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы ме­нән бүләкләнде. 1996 йылда Рәсәй Журналистар союзы «Һәнәк»те илебеҙ­ҙең иң яҡшы сатирик баҫмаһы итеп билдә­ләне. 2002 йылда журналыбыҙ киң мәғлүмәт саралары фестиваленең лауреаты тип танылды. 2007 һәм 2008 йыл­дарҙа ул, Мәскәүҙә ойошторолған ха­лыҡ-ара һө­нәри күргәҙмәлә ҡатна­шып, Рәсәйҙең юға­ры сифатлы баҫма­лары иҫәбендә «Мат­буғаттың алтын фонды» билдәһенә лайыҡ булды.
Ул заман, ысынлап та, «Һәнәк»тең ал­тын осоро булған һымаҡ. Күңелле ине һә­нәк­тәрҙең тормошо! Уҡыусылар ме­нән ҡы­ҙыҡ­лы осрашыуҙар, авторҙар менән фә­һемле һөйләшеүҙәр, семинар­ҙар, сатириадалар, аҙналар, айҙар буйына ҡала һәм райондарҙа шаулап үт­кән көлкө кисәләре, телевидениела, радиола юмористарҙың сығыштары, «Көлә-көлә Һәнәк килә» тапшырыуҙары... Былар бөтәһе лә хәҙер тарихта ғына тороп ҡалды. Бөгөн мин ҡулға-ҡул тотошоп оҙаҡ йылдар бергә эшләгән «Һәнәк­тәш»­тәремде – Әнғәм Атнабаев, Агиш Ғир­фанов, Рәйес Ғабдрах­манов, Хөс­нулла Түләкәев, Нур Ғәлимов, Сәғит Сафиуллин, Орбелий Әхмәтов, Рәдиф Ти­мер­шин, Мансаф Ғиләжев, Риф Мифтахов, Рим Иҙиәтуллин, Ғәтиәт Үзбә­ков, Фират Хажиев, Камил Аҙнаев, Дим Ғиззә­туллин, Альфред Штабель, Александр Ан­дреевтарҙы һағынып иҫкә алам. Сәхнәләш дуҫтарым, «Һәнәк» ордены кавалерҙары – мәшһүр Кәтүк, Гөлсөм Хәбибуллина, Шамил Рәхмәтул­линдарҙы юҡһынам...
Тиҫтәләрсә, йөҙҙәрсә фельетондар яҙып, яҡшы кешеләргә – яҡшылыҡ, насар бән­дә­ләргә насарлыҡ эшләүем, әллә күпме дуҫтарым, дошмандарым барлыҡ­ҡа киле­үе хаҡында һөйләп тормайым. Сөнки уларҙы «Һәнәк» журналын уҡыу­сы­лар ғына түгел, уҡымаусылар ҙа яҡшы белә. Ке­шенән ишетеп булһа ла. Әгәр мәрхә­мәтле киләсәк быуын вәкилдәре тыуған йортомдо таҡтаташ менән биҙәргә теләһә, моғайын, уны мин ҡырҡ йыллап «йәшәгән» Матбуғат йортоноң етенсе ҡатына беркетеп ҡуйыр. Бөгөн иһә мин һәйбәт кешеләргә генә түгел, аламаларына ла рәхмәт­лемен. Сатирик әҫәрҙәр яҙыр өсөн әллә күпме тема бирҙе бит улар. Шуға уларҙы ла хөрмәт иткән кеүек яратам. Тик шуныһы: сатирикты бер генә хөрт кеше лә яратмай. Хатта юрый ғына ла.
Юҡ-юҡ, пенсияға сыҡҡас, артымдан таш атып та, йоҙроҡ күр­һәтеп кенә ҡалмайҙар. Миңә ос­ра­ған күптәр: “Көлә-көлә Һәнәк килә!” – тип йылмаялар. Эштән киткәнемә ун былтыр булды инде, ә һаман «Һәнәк ағай» тип өн­дә­шә­ләр. Бө­төн­ләй таныш бул­ма­ған әҙәм­дәр ҙә: «Һә­­нәк ағай, как де­ла?» – тип хәл-әхүәл һорашып тең­кәгә тейә. Бигерәк тә ҡатын-ҡыҙ­ҙар, дө­рө­ҫөрәге, әбей­ҙәр ныҡ бәйләнә. Әй­лә­неп-тул­ғанып ҡарай-ҡа­рай:
– Шин Шәлимов тү­гел­ме? – тип һорапмы-һорайҙар.
– Ниндәй Шәлимов? – тигән булам.
– Теге… Шәнәк…
– Ул бит хәҙер хаҡлы ялда, – тим, ниндәй хаҡлы икәнен әйтмәй генә.
– Шин уға ныҡ оҡша­ған­шың, ҡустыһы түгелме?
– Юҡ. Мин уның улы!
Әбейҙәр, ҡыуанып:
– И-и, бәбекәйем… – тип арҡамдан һөйәләр, шундай рәхәт! – Атайың игелекле кеше ине, ауыр пенсионер тормошо еңел булһын. Сә­ләм әйт һөйкөмлө Һәнәк ағайы­быҙға!
Әгәр минән Хоҙай тәғәлә: “Һиңә тағы бер ғүмер бирһәм, ҡайҙа эшләр инең?” – тип һораһа, һис икеләнеүһеҙ:
– “Һәнәк”тә! – тип әйтер инем.

Йөрөмһәк китаптар

Пенсияға сыҡҡас, туйғансы йоҡлар­мын да рәхәтләнеп яҙышып ҡына ятырмын, тип уйлағайным. Барып сыҡманы. Редакциянан киткәнемә тиҫтә йылдар үткәс тә, һаман шылтыраталар: «Һәнәк ағай, ярҙам ит!..» Йыш ҡына: “Һәнәгеңә шуны элеп алып, һелкеп һал әле”, – тип, яңы темалар бирәләр. Ә дәрәжәле ҡус­тылар һәм һеңлеләр күберәк эш ҡушырға ярата: «Ағай, һин бит хаҡлы ялдаһың, ваҡытың күп, анау ергә барып, бынау эште атҡарып ҡына ҡайт инде». Мин ни, хәрбиҙәрсә – һәр ваҡыт әҙер! Күп осраҡта кемдеңдер әйткәнен дә көтөп тормайым, үҙем сығып йүгерәм. Һәр хәлдә, ятып йөрөүгә ҡара­ғанда, йөрөп ятыу яҡшыраҡ.
Әҫәрҙәрем дә үҙемә оҡшаған – төрлө төбәктәрҙә, төрлө илдәрҙә, ҡитғаларҙа йөрөргә яраталар. Ҡайһы берҙә белмәй ҙә ҡалам, сатира-юморым Африкаға ла, Аме­рикаға барып сыға. Йөрөһәләр йөрө­һөн­дәр әйҙә, Интернеттың яланы ҙур, күңеле киң.
Һәр кем үҙ ғүмерен үҙе теләгәнсә сарыф итә. Берәүҙәр уны аҡыл туплауға ба­ғыш­лаһа, икенселәр ғүмер буйы байлыҡ йы­йыу менән мәшғүл була. Кемдер шырпы ҡаптары, маркалар йыя, ә кемдер «иномарка»лар, кәттиждәр коллекцияһын хуп күрә.
Мин иһә шырпы ҡаптары ла, машиналар ҙа йыйыу менән шөғөлләнмәнем. Һигеҙ йәштән бирле туплаған бар байлығым – ижад ҡумтаһы.
Бөгөн бер ниндәй алтын, долларға ал­маштырғыһыҙ ҡиммәтле милкемде – әҙәби мираҫҡа әйләнгән ижади байлы­ғым­ды барлап, иң талапсан ревизор­ҙарҙан да талапсаныраҡ уҡыусыларым алдында отчёт биреүҙе фарыз һанайым.
Ҡыҙыҡ өсөн генә 75 йәшлек «йүбәләр» ағайығыҙҙың төрлө ерҙәрҙә төрлө телдәр­ҙә донъя күргән китаптарын барлап ҡарағайным, биш тиҫтәнән артып киткән... Улар араһында кирбес ҡалын­лығы ла, шырпы ҡабындайы ла бар. Брайль шрифты менән баҫылғандары ла, аудиокитаптары ла юҡ түгел.
Китаптарымдың исем туйҙары Өфө, Ҡазан, Мәскәү Сочи, Ялта һәм илебеҙҙең башҡа ҡалаларында ғына түгел, сит ил­дәрҙә лә булып үтте. Шуныһы ҡыҙыҡ, ҡыр­­ҡынсы китабым инглиз телендә сыҡты: The Book Which Has Never Been Written Before. – London : Hertfordshire Press, 2017. Уға инеш һүҙҙе философия фән­дәре докторы, Колумбия университеты профессоры Рә­фис Абазов яҙған. Ул минең яҡташым, Борай районында тыуып үҫкән, әлеге көндә Нью-Йоркта йәшәй һәм эшләй.
Китаптың исем туйы Лондонда һәм Сток­гольмда үтте. Евразия ижади гиль­дия­һы сайтында былай тип яҙғандар: «Британия тамашасыһы күренекле яҙыу­сы-са­ти­риктың яңы китабын ихлас ҡаршы алды, уның «мөхәббәт романдарына оҡшаш» әҫәре инглиз телле уҡыу­сыларҙа ҙур ҡыҙыҡһыныу уятты».
Стокгольмға китап форумына барғас, Евразия ижади гильдияһының беренсе рәйесе, күренекле инглиз шағиры Дэвид Перри менән осраштыҡ. Ул иң элек ма­териктың төрлө тарафтарынан йыйыл­­ған яҙыусылар менән танышып сыҡты. Һәр кем үҙенең ижады, тыуған төйәге, милли мәҙәниәте һәм әҙәбиәте хаҡында һөй­ләне. «Минең тыуған ерем, хөрмәтле Дэ­вид әфәнде, Европаның үҙәгендә түгел. Һеҙҙең кеүек, беҙ ҙә Европа ситендә йәшәйбеҙ, – тинем. – Ләкин Европа Бөйөк Британиянан түгел, ә Башҡортостандан башлана. Көньяҡ Уралда тормош көткән боронғо ата-бабаларыбыҙ бик тырыш һәм булдыҡлы, киң күңелле, асыҡ сырайлы кешеләр булған. Ғалимдар әйте­үенә ҡара­ғанда, улар Ер йөҙөндә бе­рен­се­ләрҙән булып тәгәрмәс уйлап сығарған хатта. Тағы ла шул, Дэвид туған, башҡорт­тар менән инглиздәр бер гаплогруппаға ҡарай, тип иҫбатлайҙар. Телдәребеҙҙә бер төрлө өн­дәр булыуы ла, башҡорттар менән инглиз­дәрҙең һөтлө сәй яратыу­ҙары ла беҙҙең халыҡтарҙың туғандаш­лығы хаҡында һөйләй түгелме һуң?» Күрәм, Дэвидтың ауыҙы йырылған. «Эйе, тап шулай!» – ти, һүҙемде ҡеүәтләп. Мин иһә һаман үҙем­де­кен бөгәм: «Бөтәбеҙгә мәғлүм бер бөйөк инглиз ғалимы, кеше­ләр маймылдан ярал­ған, тип раҫлаған. Ҡайһы бер инглиз­дәр, бәлки, ысынлап та маймылдан бар­лыҡ­ҡа кил­гәндер, әммә ләкин Һеҙ, Дэ­вид дуҫҡай, һис тә ундай кешегә оҡшама­ған­һығыҙ. Һеҙ, моғайын, беҙҙең боронғо ата-бабала­рыбыҙҙан – пра-пра-прабаш­­ҡорт­тарҙан яралған­һы­ғыҙ­ҙыр». Шул саҡ шаярыуҙы аңлаған хуш кү­ңел­ле инглиз: «Эйе, мин боронғо баш­ҡорттарҙан яралдым!» – тип, ҡосаҡлап алмаһынмы. Форумда ул мине ҡосаҡлап ҡына йөрөттө. Ҡыҙыҡ бит, әй! Британия­ның әлеге хужалары һәм улар­ҙың ялағай ярандары, ялғансы сәйәс­мәндәре, һатлыҡ журналистары беҙҙе күрә алмаған, илебеҙгә яла яғыуҙан туҡтамаған был заманда инглиз яҙыусы­һының башҡорт сатиригын шулай дуҫ­тарса йылы ҡабул итеүе үҙе бер мөғ­жизә түгелме ни!
Аҙаҡ Дэвид Пэрри шулай тип яҙып сыҡты: «Евразия ижади гильдияһы съезында сығыш яһап, Марсель Сәлимов, Урал тауҙары Европа менән Азияны айырып түгел, ҡушып тора, тигәйне. Үҙемдән өҫтәп шуны әйтәм: Уралдағы билдәле был Рәсәй яҙыусыһының позитив юморы нәҡ шулай Евразия халыҡтарын берләштерә”.
Британияла сыҡҡан китапты Герма­ния­лағы әҙәбиәт, сәнғәт, коммуникация эш­мә­кәр­ҙәренең халыҡ-ара академия­һы АҠШ- тың Джек Лондон исемендәге ха­лыҡ- ара әҙәбиәт конкурсына тәҡдим ит­кән. Һөҙөм­тәлә миңә унда лауреат бу­лырға яҙҙы.
Мәғлүм булыуынса, китап Евразия илдәренең төп китапханаларына барып еткән. «Hertfordshire Press» нәшриәте уның бер данаһын авторҙың хаты менән ҡуша Бөйөк Британия короле­ваһы Елизавета Икенсегә лә тыуған көнөнә бүләк итеп ебәргән хатта.
2021 йылда Украинала «Рухиәт йон­доҙ­лоғо» халыҡ-ара әҙәби конкурсында Ҙур Гран-при яулаған «Розвеселий сусід. Развесёлый сосед. Күңелсәк күрше» исемле украин, рус, башҡорт телдә­рен­дәге йыйын­тығым 2022 йылда китап кәш­тәһенә ме­неп ҡунаҡларға тейеш ине. Тик ҡай­ҙалыр аҙашып йөрөй әле һаман был «Күңелсәк күрше». Ә бит ул минең илленсе – юбилей китабым... Әйткәндәй, ҡырҡ йыл элек мин, «Перець» сатирик журналында баҫылған “Сусід” юморес­каһын украинса уҡып, Запорожье кеше­ләрен көлдөр­гәйнем. Ошо ҡа­лала йәшәгән кү­ре­нек­ле украин яҙыусы-сатиригы Петро Ребро фес­ти­валгә саҡыр­ғайны. Вәт кү­ңелле ине ул саҡта!..
Былтыр йыл аҙағында Ҡазандан “Мар. Сәлим чыбыркысы» исемле 51-се кита­бым­­ды алдым да диванға һуҙылып яттым. Яңы йыл каникулында рәхәт­лә­неп ял итәйем әле, тип уйлап та өлгөр­мә­нем, йоҡлап киткәнмен. Әммә шун­дуҡ һата­шып һикереп торҙом. Ни ғә­жәптер, тө­шөм­дә гел эш күрәм. Йыш ҡына «Һәнәк»кә килгән ялыу хаттарын тикшереп йөрөйөм, кемгәлер ярҙам итергә тырышам, ғәҙеллек даулап алышам.

Тик ятыу килешмәй беҙгә

Юҡ, ял итәм тип, тик ятыу – минең өсөн ят нәмә. Хә­ҙер үк юлға йы­йы­нырға кәрәк. Иҫке йылда Мысыр­ҙа һәм Ҡаҙағ­станда, Мәскәү, Санкт-Петербург, Ҡазан ҡала­ла­рында, Өфөлә һәм рес­пуб­ли­ка­быҙ­­ҙың башҡа тө­бәк­тә­рен­дә ойош­­торолған ижад кисәләре, ха­лыҡ ме­нән осра­шыу­ҙар бик матур үткәйне. Ә яңы 2024 йылда оторо күп яңы эш­тәр, яңы саралар, яңы кү­ре­шеүҙәр көтә. Бындай ва­ҡытта ятып тороу түгел, йөрөп ятыу яҡшыраҡ!
Ҡайһы бер ағай-эне:
– Һин әле унда, әле бын­да йүгерәһең, яҙы­шыр­ға нисек өлгөрәһең? – тип һорай.
Дөрөҫ, ижад менән шөғөл­ләнергә көн­дөҙ ваҡыт етмәй. Күп эштәр төнгә күсә. Төнө буйы ултырып, баҫып, хатта ятып яҙған саҡтарым да була. Ә юл йөрөгәндә поезда ла, самолётта ла, автобуста ла яҙышырға тура килә.
Ләкин ҡайҙа ғына нимә генә эшләһәм дә, яратҡан жанрыма, үҙ-үҙемә тоғро ҡалдым. Әллә ни саҡлы ауыр мәлдә лә һөйөклө Сатира йәнемде ташламаным. Бер ҡасан да... Һәм почти бер ҡасан да уға хыянат ит­мәнем. Кемгәлер был ҡыҙыҡтыр, ке­мгә­лер ҡыҙ­ғаныстыр, бәлки. Нисек кенә булмаһын, яҙмышыма үпкәм юҡ. За­ма­ныбыҙға зар-ланмайым, тормошо­боҙға турһаймайым. Йылмайып-көлөп кенә йәшәйем. Йылмайып ҡына йәшәйем.

Күңелегеҙҙе йылытһын!

Көлә-көлә киләбеҙ ҙә
Көлөп кенә китәбеҙ.
Көлә белмәгән кешене
Шулай ҡыҙыҡ итәбеҙ.

Әйҙәгеҙ, бергә көләйек –
Ябылмаһын ауыҙҙар.
Көлгән кешене яратмай
Тик ямандар, яуыздар.

Сатирикты бөтәһе лә
Һөйөп тормай арҡанан.
Күреү менән ҡурҡып ҡаса
Бюрократ, бур, наркоман.

Беҙҙе үлеп күрә алмай:
Шешә төбөн ялаусы,
Тыштан ялтыраҡ ялағай,
Аҫтан киҫеп ямаусы.

Телемде тыйырға итә
Түмәрләнгән түрә лә.
Тик уларға иҫем китмәй,
Халҡым булһа эргәлә.

Хуп күрәйек эске түгел,
Фәҡәт көлкө туйҙарын.
Күңелегеҙҙе йылытһын
Минең йылмайыуҙарым!